Search results

Zgjeruesit e temës së foljes në gjuhën shqipe dalin si përbërës të konstrukteve foljore sintetike. Për analizën e këtyre konstrukteve do t'i shmangemi interpretimit të strukturës si lidhje sintagmatike e bazuar në inventarin e morfemave dhe në mundësitë kombinuese të tyre. Struktura morfologjike e foljes, por edhe e fjalës në përgjithësi, do të shihet jo si fryt i operacioneve kombinuese të morfemave, por si shprehëse/përfaqësim i një modeli të caktuar eptimor, i ngjizur si gjedhe konjitive1. Duke u nisur nga modeli morfologjik, nga natyra dhe rruga e përftimit të tij, mund të përcaktojmë saktësisht jo vetëm njësitë që marrin pjesë në formimin e strukturës morfologjike të foljes, por edhe natyrën e tyre në përputhje me funksionin përkatës që ato përmbushin brenda saj. Përcaktimi se "Morfologjia nuk është sintaksa e morfemave; morfemat luajnë një rol të dorës së dytë në lidhje me rregullsitë morfologjike." (Booij, 2019:2), qëndron në themel të këtij këndvështrimi, sipas të cilit, nuk janë morfemat dhe mundësitë kombinuese të tyre që krijojnë ligjësitë morfologjike, por janë modelet, përkatësisht gjedhet konjitive, ato që i japin kuptim bashkimit dhe kombinimit të morfemave.

Ndër pyetjet/çështjet që kanë qenë dhe vazhdojnë të jenë objekt diskutimi dhe kërkimi shkencor në lidhje me sistemin rasor të gjuhës shqipe mund të
renditen: (i) kemi praninë e rasës gjinore apo të asaj dhanore në gjuhën shqipe (?); (ii) a kemi rasë rrjedhore në gjuhën shqipe (?); (iii) a ka rasë vendore gjuha
shqipe (?); (iv) a ka rasë thirrore gjuha shqipe (?). Çështjet (iii) dhe (iv) kanë marrë një përgjigje "përfundimtare" mohuese, e cila është pranuar dhe pasqyruar
edhe në gramatikat më të fundit: në sistemin rasor të gjuhës shqipe nuk janë të pranishme as thirrorja dhe as vendorja.1 Duke qenë çështje të tejkaluara, në
këtë punim atyre nuk do t'u kushtohet vend. Çështje e diskutueshme vazhdon të mbetet ende nëse duhet pranuar rasa dhanore dhe jo ajo gjinore apo
rrjedhore, apo nëse duhet pranuar gjinorja në vend të dhanores e rrjedhores. Në vend të pyetjes, nëse ka apo jo gjinore shqipja, me të drejtë Përnaska (2003)
rivendoste si pyetje qendrore për sistemin rasor të shqipes atë të shtruar nga Agalliu (1980): "Sa rasa ka në gjuhën shqipe?", pasi dhënia përgjigje kësaj
pyetjeje përfshin edhe qëndrimin në lidhje me rasën gjinore, dhanore e rrjedhore. Jo vetëm kaq, por përpjekja për një përgjigje të motivuar kërkon
domosdoshmërisht edhe një ridimensionim të këndvështrimit teorik ndaj konceptit gramatikor të rasës, mbi bazën e të cilit të mund të përcaktohet gjendja
e sistemit rasor të shqipes së sotme.

Ndajshtesimi, si rruga më prodhimtare e pasurimit të leksikut në gjuhën shqipe, mbetet edhe një ndër mënyrat më të studiuara të fjalëformimit në gjuhësinë shqiptare. Jo vetëm për larminë e mjeteve përkatëse morfologjike, parashtesave dhe prapashtesave, por para së gjithash për kompleksitetin e dukurive që lidhen me të. Në këtë punim do të shqyrtojmë prapashtesat alomorfe, përkatësisht ato prapashtesa të pranuara që ekzistojnë në çifte alomorfesh, si -tar/-ëtar, -si/-ësi, -ri/-ëri, -llo/-ëllo etj., falë daljes së një -ë-je epentetike në kufirin temë-prapashtesë. Interpretimi i derisotëm se në këto raste kemi daljen e një /ë/-je mbështetëse midis temës fjalëformuese dhe prapashtesës, e cila bëhet pjesë e prapashtesës, do të jetë objekt i një shqyrtimi kritik. Synimi i analizës së zhvilluar këtu është të provohet, brenda kornizës së morfologjisë së konstruksioneve, se në këto raste kemi një prapashtesë të përfaqësuar nga një morf i vetëm dhe jo dy alomorfe të së njëjtës prapashtesë. Elementi fonetik /ë/ është një kërkesë e strukturës prozodike të fjalës së re komplekse dhe nuk ka të bëjë me strukturën morfologjike të saj.

Dalja e tri konstrukteve foljore, përkatësisht konstrukti i së pakryerës, i aoristit dhe i të kryerës, si konstrukte kohore paralele që karakterizohen nga i njëjti raport kohor në lidhje me çastin e ligjërimit për rastin e gjuhës shqipe, dhe jo vetëm për të, por edhe për gjuhët neolatine apo për greqishten etj., shtron kërkesën e përcaktimit dhe të identifikimit të një kuptimi gramatikor invariant të veçantë për secilën prej tyre. Ndërsa për të pakryerën dhe aoristin tradicionalisht është pranuar një dallim aspektor, imperfektiv – perfektiv, për të kryerën, deri më sot, në studimet albanologjike nuk është përcaktuar një dallim i qartë aspektor, çka do të përbënte një domosdoshmëri, parë nga këndvështrimi i studimit dhe përcaktimit të lidhjeve dhe kundërvënieve që përcaktojnë organizimin e sistemit foljor të gjuhës shqipe. Pikërisht perspektiva aspektore e të kryerës do të përbëjë edhe objektin e këtij punimi, në të cilin synohet të argumentohet se e kryera, në dallim nga e pakryera dhe aoristi, karakterizohet nga një këndvështrim i veçantë aspektor, të cilin do të parapëlqejmë ta karakterizojmë si aspekt i përfunduar. Për argumentimin e kësaj ideje do të mbështetemi në analizën sinkronike të së kryerës në përqasje me atë të aoristit, duke shfrytëzuar arritjet më të fundit të studimeve gjuhësore në këtë lëmë, përkatësisht ato të zhvilluara në kuadrin e gramatikës kognitive.

Klasifikimi i foljes në gjuhën shqipe ka tërhequr vëmendjen dhe ka qenë objekt studimi për një numër të madh autorësh, shqiptarë dhe të huaj. Në studimet për gjuhën shqipe ndeshim pothuajse po aq klasifikime sa dhe autorë që janë marrë me të, sa që vështirë se mund të gjejmë dy klasifikime që të përputhen me njëri-tjetrin. Mospranimi i një modeli të vetëm klasifikimi mendojmë se ka ndodhur për dy arsye: (i) kompleksiteti që paraqet paradigma eptimore e foljes në gjuhën shqipe; (ii) baza teorike e metodologjike nga janë nisur autorët për hartimin e klasifikimeve përkatëse, e cila nuk mund të pretendohet të jetë e njëjtë dhe e njëtrajtshme përgjatë fazave të ndryshme të zhvillimit të mendimit gjuhësor shqiptar. Këto dy arsye kanë përcaktuar pikërisht edhe përzgjedhjen e kritereve të ndryshme si bazë për klasifikimin e foljes në zgjedhime, ndër të cilët mund të përmendim: 1) fonema fundore e temës; 2) kundërvënia temë e së tashmes – temë e aoristit të mënyrës dëftore, e bazuar në dy kritere ndihmëse: a) ndryshimet fonemore të temës; b) zgjerimi i temës foljore; 3) mbaresat vetore; 4) kriteri sasior (shih: Da Lece, 1716; Dozone, 1878; Kristoforidhi, 1882; Frashëri, 1886; Meyer, 1888; Hahn,1854; Pekmezi, 1908; Weigand, 1913; Sheperi, 1927; Cipo, 1949; Demiraj, 1969; Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe, 1976 (më poshtë: Dhrimo et al., 1976); Resuli, 1985; Buchholz & Fiedler, 1987; Çeliku, Karapinjalli & Stringa, 1998 (më poshtë: Çeliku et al., 1998); Gramatika e gjuhës shqipe 1, morfologjia, (1995) 2002 (më poshtë: Agalliu et al., 2002); Memushaj, 2012; Teichmann, 2019). Ndërsa për ndarjen në folje të rregullta dhe të parregullta, një ndarje përtej klasifikimit në zgjedhime, si kriter është marrë për bazë shmangia nga zgjedhimi i foljeve të rregullta. Për këtë ndarje në gramatikat më të fundit si kriter formal është marrë ndryshimi i plotë ose i pjesshëm i temës foljore (Dhrimo et al., 1976:243; Agalliu et al., 2002:284; Çeliku et al., 1998:136; Teichmann, 2019:38).

Siç pohon vetë në parashtresën e raportit të tij paraprak, i ngarkuar nga Komisioni Ballkanik i Akademisë Perandorake të Shkencave të perandorisë Austro-Hungareze, më 1901 Pekmezi ndërmerr udhëtimin e tij për të qëndruar për një periudhë tremujore në Elbasan, me qëllim studimin e së folmes së këtij qyteti. Ndonëse ai vetë nuk parashtron se në çfarë rrafshi do të kryhej ky studim, se çfarë rrugësh e mjetesh parashikonte të ndiqte për realizimin e tij, nisur nga vetë raporti arrihet të përcaktohet dhe të hidhet dritë si për sa i takon gjerësisë së objektit të punës së tij, apo për aspekte të ndryshme të metodës së ndjekur, ashtu dhe për nivelin e analizës gjuhësore dhe të argumentimit të hipotezave të caktuara prej tij. Ndryshe nga sa mund të orientojë e sugjerojë vetë titullimi i raportit, si studim i së folmes së Elbasanit, materiali nuk është një studim i thjeshtë përshkrues gjuhësor nën lupën e dialektologut, siç do të ishte e pritshme, por një gërshetim i punës së gjuhëtarit me atë të filologut, e deri diku edhe të sociolinguistit. Ndonëse këto tri aspekte të punës së tij nuk zënë të njëjtën peshë në studim, përsëri, duke marrë parasysh objektin e punës, kohën e shkurtër, burimet dhe materialet në dispozicion, mund të pohohet se Pekmezi, një student i diplomuar jo më larg se para dy vitesh për filozofi e filologji në Universitetin e Vjenës, arrin të shpalosë me kompetencë të plotë si zotërimin e dijeve përkatëse, po ashtu edhe aftësinë për analiza tepër të sakta në të tria drejtimet: gjuhësor, filologjik e sociolinguistik. Gjithsesi, duhet theksuar se vërejtjet e tij të natyrës sociolinguistike janë në plotësim dhe mbështetje të vrojtimeve dhe analizave të tij gjuhësore.