In: Kyklos: international review for social sciences, Band 10, Heft 2, S. 197-236
ISSN: 1467-6435
Philip W. Bell. The Sterling Area in the Postwar World, Internal Mechanism and Cohesion 1946–1952. London 1956. Oxford University Press. 504 p. 63 s. Wörterbuch der Soziologie. Unter Mitarbeit zahlreicher Fachleute herausgegeben von Wilhelm Bernsdorf und Friedrich Bülow. Stuttgart 1955. Enke. 640 S. dm 29.50.Pierre Bleton. Les hommes des temps qui viennent ‐ Essai sur les classes moyennes. Paris 1956. Les Editions Ouvriéres. 235 p. 630 fr.fr.Viggo Graf von Blücher. Freizeit in der industriellen Gesellschaft. Stuttgart 1956. Enke. 138 S. dm 15.‐.C. Bobrowski. La Yougoslauie socialiste du Plan quinquennal de 1947 au bilan de 1955. (Cahiers de la Fondation Nationale des Sciences Politiques, no 77.) Paris 1956. Armand Colin. 253 p.Neil. Chamberlain. A General Theory of Economic Process. New York 1955. Harper & Brothers. viii, 370 p. $5.00.Margaret Gay Davies. The Enforcement of English Apprenticeship 1563–1642. A Study in Applied Mercantilism. Cambridge, Mass., 1956. Harvard University Press. 319 p. $ 6.00. Soziologie: Ein Lehr‐ und Handbuch zur modernen Gesellschaftskunde. Hg. von Arnold Gehlen und Helmut Schelsky, unter Mitarbeit von Carl Jantke, René König, Herbert Kötter, Gerhard Mackenroth, Karl Heinz Pfeffer, Elisabeth Pfeil und Otto Stammer. Düsseldorf und Köln 1955. Diederichs. 352 S. dm 22.50.Bela Gold. Foundations of Productivity Analysis. University of Pittsburgh Press & Basil Blackwell, Oxford, 1955. vi, 303 p. $5.00.Melvin L. Greenhut. Plant Location in Theory and Practice (The Economics of Space). Chapel Hill, N.C., 1956. The University of North Carolina Press. 351 p. $ 7.50.Gaston Imbert. Des mouvements de longue durée Kondratieff. Aix‐en‐Provence 1956. Office universitaire de Polycopie. Tomes i et ii 505 p., tome iii (annexes) 228 p.Josephine Klein. The Study of Groups. Londres 1956. Routledge and Kegan Paul. x, 196 p. 21s.Friedricha. Lutz. Zinrtheorie. Polygraphischer Verlag, Zürich, und Mohr (Siebeck), Tübingen, 1956. 195 p. Cloth SFr. 22.25.Paul J. Meier. Der sosialistische Wohlfhrtsnationalstaat als Spatform der industriellen Produktionsgesellschaft. (Die Foderative Volksrepublik Jugoslawien). Aarau 1956. Keller. 62 p.Claude Ponsard. Economie et Espace. Essai d'intégration du facteur spatial dans l'analyse économique. («Observation économique», Collection publiée sous la direction de André Piatier, Vol. viii.) Paris 1955. sedes. xv, 467 p.Erich Preiser. Die Zukunft umerer Wirtschaftsordnung. Göttingen 1955. Vandenhoeck & Ruprecht. 94 p. dm 2.40.Lloyd G. Reynolds and Cynthiah. Taft. The Evolution of Wage Structure. New Haven 1956. Yale University Press (London: Geoffrey Cumberlege, Oxford University Press). 400 p. $5.00.Sidney Schoeffler. The Failures of Economics. A Diagnostic Study. Cambridge, Mass., 1955. Harvard University Press. 254 p. $4.75.Hans F. Sennholz. How Can Europe Survive? New York/Toronto/Londres, 1955. Nostrand/Macmillan. 336 p. $ 4.50. Population Theory and Policy and Demographic Analysis. 102 articles présentés en deux volumes par Joseph J. Spengler et Otis Dudley Duncan. Glencoe, Illinois, 1956. Free Press. 532 p., $ 7.50 et 819 p., $ 9.50.Harry W. Zimmermann(ed). Zur Ökonomik und Technik der Atomzeit. (Veröffentlichungen der List‐Gesellschaft, Bd. 3.) Tübingen 1957. Mohr (Siebeck), 176p. dm 16.50. Input‐Output Anahsis: An Appraisal. (Studies in Income and Wealth, Vol. 18.) Conference on Research in Income and Wealth: A Report of the National Bureau of Economic Research, New York. Princeton 1955. Princeton University Press. 381 p. $ 7.50.
UM LONGWY UND VERDUN Der deutsche Krieg in Feldpostbriefen (-) Um Longwy und Verdun (4 / 1915) ( - ) Einband ( - ) Titelseite ([3]) Einleitung. (5) Die Schlacht bei Virton-Audon le Roman. ([17]) An die Front. (19) Die Feuertaufe des 3. Bataillons 5. Niederschlesischen Infanterie-Regiments Nr. 154. (20) Bei der Armee des deutschen Kronprinzen. (24) Zwischen Musson und Barancy. (25) Kavallerie bei Longwy. (26) Im Talkessel von Longuyon. (28) Die Helden vom kleinen Häuslein. (29) Auf dem linken Flügel der Kronprinzen-Armee. (32) Nach der Schlacht. (36) Totenbestattung. (37) Der Fall von Longwy und Montmédy. ([41]) Vor dem Sturm. (43) Die Beschießung von Longwy. (44) Gefangen in Longwy. (46) Kanoniere vor Longwy. (51) Die Kapitulation von Longwy. (56) Abtransport von Gefangenen. (58) In der eroberten Festung. (59) Der Fall von Montmédy. (61) Unerhoffte Beute. (63) Am Sitz der Etappe in Feindesland. (63) Über die Maas. ([67]) Zu neuen Taten. (69) Ins Gefecht. (69) Der Vormarsch über die Maas. (79) Bei Vaubécourt und Triaucourt. (80) Nach Verdun. (84) Argonnenkämpfe. ([89]) Mich grinste der Tod an. (91) Was ein Sanitätshundführer erzählt. (92) Todgeweiht. (94) Der halbe Kopf war weg. (98) Zum Sturm! Gewehr rechts! (100) Um Varennes. (102) Ein Waldgefecht in den Argonnen. (106) Die Höhlenbären. (110) Feldseelsorge in den Argonnen. (113) Soldatenleben. Varennes, 5. Oktober 1914. (117) Aus einem Schützengraben. 6. Oktober 1914. (119) "Sie kommen!" 8. Oktober 1914. (120) Sturmangriff im Argonner Walde. (123) Schickt Zeitungen! 14. Oktober 1914. (127) Von Franktireurs erschossen. 14. Oktober 1914. (128) Achtzehn Stunden im Feuer. (129) Granatenregen im Walde (131) In den Argonnen nichts Neues. (135) Dreißig Meter vom Feinde. 1. November 1914. (137) Allerheiligen im Felde. (140) Wie "deutsche Barbaren" französische Kirchen wieder herstellen. (141) Lübecker im Argonnenwald. 7. November 1914. (142) Zum Regiment. (144) Mit Liebesgaben an die Front. (155) Maschinengewehre bei der Arbeit. Argonnen, 17. November 1914. (159) Deutsche Frauen. (163) Aus einem französischen Brief. 27. November 1914. (165) Vor Verdun. ([171]) A nous deux, cochon! (173) Am Morgen nach der Schlacht. (176) Ein Stuttgarter Maurer an seinen Meister. (181) Württemberger an der Front. (183) Im Schrapnellfeuer. Dun, 22. September 1914. (185) Was Posener Soldaten schreiben. 23. September 1914. (188) Nächtlicher Kampf. (190) Die Schlacht. (194) Französische Kriegführung. (200) Von Metz nach Verdun. 26. September 1914. (205) "Villa Lehmkute." (207) In der Sperrfortlinie. 29. September 1914. (210) Festungskrieg. (211) An den Füßen aufgehängt. 1. Oktober 1914. (214) Im Schützengraben. 3. Oktober 1914. (215) Gute Kameradschaft. 3. Oktober 1914. (219) Schwere Tage. 4. Oktober 1914. (220) Man futtert herein, was zu kriegen ist. 5. Oktober 1914. (223) Schlafen ist Nebensache. 6. Oktober 1914. (224) Wie der Herrgott in Frankreich. 7. Oktober 1914. (226) So geht es Tag für Tag. Binarville, v. Verdun, 9. Oktober 1914. (227) In der Hölle kann es nicht schlimmer sein. (228) Lagerleben. 11. Oktober 1914. (230) Ein gefährlicher Wecker. 15. Oktober 1914. (234) Noch immer vor Verdun. 21. Oktober 1914. (235) Fest habt ihr draufgehaut! (239) Der Humor geht nicht aus. 23. Oktober 1914. (242) In französischer Gefangenschaft. Straßburg, 24. Oktober 1914. (244) Bei der Feldpost. 25. Oktober 1914. (249) Zwischen Toul und Verdun. 25. Oktober 1914. (251) Unruhige Nächte. (254) Sonntag im Felde. (257) Geburtstagsglück. 27. Oktober 1914. (258) Ein Waldgefecht. (260) Bei den Pionieren. 20. Oktober 1914. (266) Was gibt es Neues im Neumarkt? 31. Oktober 1914. (268) Allerseelen vor Verdun. (269) Totengedenken (273) Wenn Verdun erst gefallen ist. (276) Unsere Kriegsfreiwilligen. (280) Als Pionier vor der Sperrfortlinie. 7. November 1914. (281) Ein verhängnisvoller Irrtum. 8. November 1914. (282) Falscher Alarm. 11. November 1914. (283) Ein furchtbarer Tag. (284) Winter und Tod. 13. November 1914. (289) In der Holzschreier-Farm. (289) Brief eines Lehrers an seine Schüler. Vor Verdun, 16. November 1914. (294) Villa Hügel. (295) Kronprinz Wilhelm und die Landwehrleute. (301) Inhaltsverzeichnis ( - ) Einleitung. Die Schlacht bei Virton-Audon le Roman. Der Fall von Longwy und Montmédy ( - ) Über die Maas ( - ) Argonnenkämpfe ( - ) Vor Verdun ( - ) [Karte]: [Westlicher Kriegsschauplatz] ( - ) [Karte]: Argonnen ( - ) Werbung ( - ) Einband ( - ) Einband ( - )
Der Beitrag widerspiegelt an Hand von Stadtratsbeschlüssen der Stadt Radeberg die Nachkriegsereignisse an der Lotzdorfer Schule ab 1945. Bereits Frühjahr 1946 begannen durch die Sowjetische Militäradministration (SMAD) die Vorbereitungen, in der Sowjetischen Besatzungszone ein demokratisches Schulsystem einzuführen und durchzusetzen. Ab 1. September 1946 trat das "Gesetz zur Demokratisierung der deutschen Schule als Einheitsschule" in Kraft. Die Umbenennung der Schulen folgte und die Lotzdorfer Schule wurde in "Ludwig-Richter-Schule" umbenannt, um die neue Zeit, den Neubeginn zu dokumentieren, der mit der Abschaffung alter Strukturen einherging. Dennoch ist die Namensgebung in dieser Zeit mit einem Maler der Romantik ungewöhnlich, passte dieser Name doch so gar nicht zu der Schulreform und Entnazifizierungswelle. Üblich waren eher Namensgebungen von Kommunisten.
VOM EINTREFFEN DER SERBISCHEN ANTWORTNOTE IN BERLIN BIS ZUM BEKANNTWERDEN DER RUSSISCHEN ALLGEMEINEN MOBILMACHUNG Die deutschen Dokumente zum Kriegsausbruch (-) Vom Eintreffen der serbischen Antwortnote in Berlin bis zum Bekanntwerden der russischen allgemeinen Mobilmachung (2 / 1919) ([III]) Titelseite ([III]) Inhaltsübersicht der vier Bände. ([IV]) Inhaltsverzeichnis und Zeittafel von Band II. ([V]) [Brief]: Nr. 279 Der Reichskanzler an den Botschafter in London. Telegramm 184. Berlin, den 28. Juli 1914. Bethmann Hollweg. ([1]) [Brief]: Nr. 280 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 116. Wien, den 27. Juli 1914. Tschirschky. (2) [Brief]: Nr. 281 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 115. Wien, den 27. Juli 1914. Tschirschky. (3) [Brief]: Nr. 282 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 167. St. Petersburg, den 27. Juli 1914. Pourtalès. (4) [Brief]: Nr. 283 Der Reichskanzler an den Kaiser. Berlin, den 27. Juli 1914. Alleruntertänigst v. Bethmann Hollweg. (5) [Brief]: Nr. 284 Der Geschäftsträger in Cetinje an das Auswärtige Amt. Telegramm 18. Dringend! Cetinje, den 27. Juli 1914. Zech. (6) [2 Briefe]: (1)Nr. 285 Der Botschafter in Konstantinopel an das Auswärtige Amt. Telegramm 370. Ganz Geheim! Konstantinopel, den 28. Juli 1914. Wangenheim. (2)Nr. 286 Der Gesandte in Kristiania an das Auswärtige Amt. Telegramm 17. Kristiania, den 27. Juli 1914. Oberndorff. (7) [Brief]: Nr. 287 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Botschafter in Rom. Telegramm 25. Berlin, den 28. Juli 1914. Jagow. (8) [Brief]: Nr. 288 Der Botschafter in Petersburg an den Reichskanzler. St. Petersburg, den 26. Juli 1914. F. Pourtalès. (8) [Brief]: Nr. 289 Der Botschafter in Petersburg an den Reichskanzler. St. Petersburg, den 26. Juli 1914. F. Pourtalès. (11) [Brief]: Nr. 290 Anlage zum Bericht des Botschafters in Petersburg vom 26. Juli 1914. Wetschernoje Wremja, den 13./26. Juli 1914. (12) [Brief]: Nr. 291 Der Militärbevollmächtigte am russischen Hofe an den Kaiser. St. Petersburg, den 13./26. Juli 1914. von Chelius. Generalleutnant und General à la Suite. (13) [Brief]: Nr. 292 Der Botschafter in Paris an den Reichskanzler. Paris, den 24. Juli 1914. v. Schoen. (16) [Brief]: Nr. 293 Der Kaiser an den Staatssekretär des Auswärtigen. Neues Palais, 28. VII. 14.10 Uhr V.M. Ew. Exzellenz. Wilhelm I.R. (18) [Brief]: Nr. 294 Das Konsulat in Riga an das Auswärtige Amt. Telegramm 2. Riga, den 28. Juli 1914. Konsulat. (19) [Brief]: Nr. 295 Der Verweser des Generalkonsulats in Moskau an das Auswärtige Amt. Telegramm 4. Dringend! Moskau, den 27. Juli 1914. Hauschild. (19) [Brief]: Nr. 296 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 172. St. Petersburg, den 28. Juli 1914. Pourtalès. (20) [Brief]: Nr. 297 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 173. St. Petersburg, den 28. Juli 1914. Pourtalès. (20) [Brief]: Nr. 298 Der Geschäftsträger in Bukarest an das Auswärtige Amt. Telegramm 44. Sinaia, den 27. Juli 1914. Waldburg. (21) [2 Briefe]: (1)Nr. 299 Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 173. Geheim! Berlin, den 28. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (2)Nr. 300 Der Reichskanzler an den Botschafter in Petersburg. Telegramm 130. Berlin, den 28. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (22) [Brief]: Nr. 301 Der Botschafter in London an das Auswärtige Amt. Telegramm 171. London, den 28. Juli 1914. Lichnowsky. (23) [Brief]: Nr. 302 Der Botschafter in Wien an den Reichskanzler. Wien, den 27. Juli 1914. von Tschirschky. (24) [Brief]: Nr. 303 Der preußische Gesandte in Karlsruhe an den Minister der auswärtigen Angelegenheiten (Reichskanzler). Karlsruhe, den 27. Juli 1914. v. Eisendecher. (24) [Brief]: Nr. 304 Der englische Botschafter an den Staatssekretär des Auswärtigen. Berlin, July 27, 1914. Aide Mémoire. (25) Übersetzung [Brief Nr. 304]. (26) [Brief]: Nr. 305 Die österreichisch-ungarische Botschaft an das Auswärtige Amt. [Berlin, den 28. Juli 1914]. (26) [Brief]: Nr. 306 Die österreichisch-ungarische Botschaft an das Auswärtige Amt. [Berlin, den 28. Juli 1914]. (27) [Brief]: Nr. 307 Der Reichskanzler an die preußischen Gesandten bei den deutschen Bundesregierungen. Vertraulich! Berlin, den 28. Juli 1914. v. Bethmann Hollweg. (27) [Brief]: Nr. 308 Der Reichskanzler an den Kaiser. Berlin, den 28. Juli 1914. Ew.M. Alleruntertänigst v. Bethmann Hollweg. (29) [Brief]: Nr. 309 Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 172. Berlin, den 28. Juli 1914. v. Bethmann Hollweg. (30) [2 Briefe]: (1)Nr. 310 Der Botschafter in Paris an das Auswärtige Amt. Telegramm 227. Paris, den 28. Juli 1914. Schoen. (2)Nr. 311 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Tschirschky. (31) [2 Briefe]: (1)Nr. 312 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 119. Wien, den 28. Juli 1914. Tschirschky. (2)Nr. 313 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 120. Geheim! Wien, den 28. Juli 1914. Tschirschky. (32) [Brief]: Nr. 314 Der Reichskanzler an den Botschafter in London. Telegramm 185. Berlin, den 28. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (33) [2 Briefe]: (1)Nr. 315 Der Reichskanzler an den Botschafter in Petersburg. Telegramm 131. Berlin, den 28. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (2)Nr. 316 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Geschäftsträger in Bukarest. Telegramm 45. Berlin, den 28. Juli 1914. Jagow. (34) [Brief]: Nr. 317 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Geschäftsträger in Bukarest. Telegramm 44. Berlin, den 28. Juli 1914. Jagow. (35) [Brief]: Nr. 318 Der Gesandte in Sofia an das Auswärtige Amt. Telegramm 39. Sofia, den 28. Juli 1914. Michahelles. (35) [Brief]: Nr. 319 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Gesandten in Stockholm. Telegramm 18. Geheim! Berlin, den 28. Juli 1914. Jagow. (36) [Brief]: Nr. 320 Der Reichskanzler an den Botschafter in Konstantinopel. Telegramm 275. Geheim! Berlin, den 28. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (36) [Brief]: Nr. 321 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Geschäftsträger in Bukarest. Telegramm 46. Berlin, den 28. Juli 1914. Jagow. (37) [Brief]: Nr. 322 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Geschäftsträger in Cetinje. Telegramm 15. Berlin, den 28. Juli 1914. Jagow. (38) [Brief]: Nr. 323 Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 174. Dringend! Berlin, den 28. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (38) [Brief]: Nr. 324 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 121. Wien, den 28. Juli 1914. Tschirschky. (40) [Brief]: Nr. 325 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Botschafter in Rom. Telegramm 137. Berlin, den 28. Juli 1914. Jagow. (41) [Brief]: Nr. 326 Der Botschafter in Wien an den Staatssekretär des Auswärtigen (Privatbrief). Geheim! Wien, den 26. Juli 1914. Lieber Herr von Jagow! Mit herzlichen Grüßen stets Ihr aufrichtigst ergebener von Tschirschky. (41) [Brief]: Nr. 327 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 123. Wien, den 28. Juli 1914. Tschirschky. (45) [Brief]: Nr. 328 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 122. Wien, den 28. Juli 1914. Tschirschky. (45) [Brief]: Nr. 329 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 125. Wien, den 28. Juli 1914. Tschirschky. (46) [2 Briefe]: (1)Nr. 330 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 124. Wien, den 28. Juli 1914. Tschirschky. (2)Nr. 331 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 126. Wien, den 28. Juli 1914. Tschirschky. (47) [Brief]: Nr. 332 Der Zar an den Kaiser. Telegramm (ohne Nummer). Peterhof, Palais, den 29. Juli 1914. Sa Majesté l'Empereur. Nicky. (48) Übersetzung [Brief Nr. 332]. (49) [Brief]: Nr. 333 Der Verweser des Generalkonsulats in Moskau an das Auswärtige Amt. Telegramm 5. Petersburg, den 28. Juli 1914. Hauschild. (49) [Brief]: Nr. 334 Der Reichskanzler an den Botschafter in Petersburg. Telegramm 132. Berlin, den 28. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (50) [Brief]: Nr. 335 Der Kaiser an den Zaren. Telegramm (ohne Nummer). Berlin, den 28. Juli 1914. Your very sincere and devoted friend and cousin Willy. (50) Übersetzung [Brief Nr. 335]. (51) [2 Briefe]: (1)Nr. 335a Der Generalkonsul in Warschau an das Auswärtige Amt. Telegramm 14. Warschau, den 28. Juli 1914. Brueck. (2)Nr. 336 Der Geschäftsträger in Athen an das Auswärtige Amt. Telegramm 220. Athen, den 28. Juli 1914. Bassewitz. (52) [Brief]: Nr. 337 Der Militärbevollmächtigte am russischen Hofe an das Auswärtige Amt. Telegramm 174. St. Petersburg, den 28. Juli 1914. Für S.M. Chelius. (53) [Brief]: Nr. 338 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 177. St. Petersburg, den 28. Juli 1914. Pourtalès. (55) [Brief]: Nr. 339 Der Botschafter in Petersburg an den Reichskanzler. St. Petersburg, den 27. Juli 1914. F. Pourtalès. (56) [Brief]: Nr. 340 Der Reichskanzler an den Staatssekretär des Auswärtigen. Berlin, den 29. Juli 1914. v. Bethmann Hollweg. (58) [2 Briefe]: (1)Nr. 341 Der Reichkanzler an den Botschafter in Paris. Telegramm 172. Dringend! Berlin, den 29. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (2)Nr. 342 Der Reichskanzler an den Botschafter in Petersburg. Telegramm 134. Berlin, den 29. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (59) [Brief]: Nr. 343 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 183. Dringend! St. Petersburg, den 29. Juli 1914. Pourtalès. (60) [Brief]: Nr. 344 Der Militärbevollmächtigte am russischen Hofe an das Auswärtige Amt. Telegramm 184. St. Petersburg, den 29. Juli 1914. Für S.M. Chelius. (61) [Brief]: Nr. 345 Der Botschafter in Paris an das Auswärtige Amt. Telegramm 228. Paris, den 29. Juli 1914. Schoen. (62) [Brief]: Nr. 346 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 127. Wien, den 29. Juli 1914. Tschirschky. (62) [Brief]: Nr. 347 Der Botschafter in Wien an den Reichskanzler. Wien, den 28. Juli 1914. von Tschirschky. (63) [Brief]: Nr. 348 Der österreichisch-ungarische Generalkonsul in Warschau an das Wiener Ministerium des Äußern. Telegramm. Szcakowa, 27. Juli 1914. Baron Andrian. (64) [Brief]: Nr. 349 Der Große Generalstab an den Reichskanzler. Berlin, den 29. Juli 1914. Zur Beurteilung der politischen Lage. (65) [Brief]: Nr. 350 Der Botschafter in Paris an den Reichskanzler. Paris, den 28. Juli 1914. v. Schoen. (67) [Brief]: Nr. 351 Der vortragende Rat im Auswärtigen Amt von Bergen an den Staatssekretär des Auswärtigen. Berlin, den 29. Juli 1914. v. B[ergen]. (69) [Brief]: Nr. 352 Die österreichisch-ungarische Botschaft an das Auswärtige Amt. Berlin, den 29. Juli 1914. (69) [Brief]: Nr. 353 Der englische Botschafter an den Reichskanzler. (71) Übersetzung [Brief Nr. 353]. (71) [Brief]: Nr. 354 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Botschafter in Konstantinopel. Berlin, den 29. Juli 1914. v. Jagow. (72) [Brief]: Nr. 355 Der Botschafter in London an das Auswärtige Amt. Telegramm 176. London, den 29. Juli 1914. Lichnowsky. (72) [Brief]: Nr. 356 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 128. Wien, den 29. Juli 1914. Tschirschky. (73) [Brief]: Nr. 357 Der Botschafter in London an das Auswärtige Amt. Telegramm 174. London, den 29. Juli 1914. Lichnowsky. (74) [Brief]: Nr. 358 Der Geschäftsträger in Cetinje an das Auswärtige Amt. Telegramm 19. Cattaro, den 28. Juli 1914. Zech (76) [Brief]: Nr. 359 Der Kaiser an den Zaren. Telegramm (ohne Nummer). Berlin, den 29. Juli 1914. Willy. (77) Übersetzung [Brief Nr. 359]. (78) [Brief]: Nr. 360 Der Geschäftsträger in Athen an das Auswärtige Amt. Telegramm 221. Streng vertraulich! Athen, den 29. Juli 1914. Bassewitz. (79) [Brief]: Nr. 361 Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 181. Berlin, den 29. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (79) [Brief]: Nr. 362 Der Botschafter in London an das Auswärtige Amt. Telegramm 179. London, den 29. Juli 1914. Lichnowsky. (81) [Brief]: Nr. 363 Der Botschafter in Rom an das Auswärtige Amt. Telegramm 149. Rom, den 29. Juli 1914. Flotow. (81) [Brief]: Nr. 364 Der Botschafter in Konstantinopel an das Auswärtige Amt. Telegramm 379. Therapia, den 29. Juli 1914. Wangenheim. (82) [Brief]: Nr. 365 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 185. St. Petersburg, den 29. Juli 1914. Pourtalès. (83) [Brief]: Nr. 365a Der Botschafter in Konstantinopel an das Auswärtige Amt. Telegramm 380. Therapia, den 29. Juli 1914. Wangenheim. (83) [Brief]: Nr. 366 Der Zar an den Kaiser. Telegramm (ohne Nummer) Peterhof, Palais, den 29. Juli 1914. Your loving Nicky (84) Übersetzung [Brief Nr. 366]. (84) [Brief]: Nr. 367 Der Botschafter in Paris an das Auswärtige Amt. Telegramm 229. Paris, den 29. Juli 1914. Schoen. (85) [Brief]: Nr. 368 Der Botschafter in London an das Auswärtige Amt. Telegramm 178. London, den 29. Juli 1914. Lichnowsky. (86) [Brief]: Nr. 369 Der Verweser des Generalkonsulats in Moskau an das Auswärtige Amt. Telegramm 6. Moskau, den 29. Juli 1914. Hauschild. (89) [Brief]: Nr. 370 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 186. St. Petersburg, den 29. Juli 1914. Pourtalès. (89) [Brief]: Nr. 371 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Gesandten in Kopenhagen. Telegramm 26. Geheim! Berlin, den 29. Juli 1914. Jagow. (90) [Brief]: Nr. 372 Der Große Generalstab an das Auswärtige Amt. Berlin, den 29. Juli 1914. v. Griesheim. Für die Richtigkeit: v. Bartenwerffer, Major. (91) 3. Bericht. (91) Österreich. (91) Serbien und Montenegro. Griechenland. Rumänien, Bulgarien. Türkei. (92) Belgien. Holland. Frankreich. England. (93) Italien. Rußland. (94) [Brief]: Nr. 373 Der Reichskanzler an den englischen Botschafter (mündlich). Berlin, den 29. Juli 1914. (95) [Brief]: Nr. 374 Prinz Heinrich von Preußen an den Kaiser. Kiel, den 28. Juli 1914. Mein lieber Wilhelm! Dein treu gehorsamer Bruder Heinrich. (96) [Brief]: Nr. 375 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Gesandten in Brüssel. Berlin, den 29. Juli 1914. v. Jagow. (97) [Brief]: Nr. 376 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Gesandten in Brüssel. Berlin, 29. Juli 1914. v. Jogow. (98) [Brief]: Nr. 376a Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 180. Petersburg, den 29. Juli 1914. Pourtalès. (100) [2 Briefe]: (1)Nr. 377 Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 189. Berlin, den 29. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (2)Nr. 378 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 187. Petersburg, den 29. Juli 1914. Pourtalès. (101) [Brief]: Nr. 379 Der Geschäftsträger in Bukarest an das Auswärtige Amt. Telegramm 49. Geheim! Sinaia, den 29. Juli 1914. Waldburg. (102) [Brief]: Nr. 380 Der Reichskanzler an den Botschafter in Petersburg. Telegramm 139. Dringend! Berlin, den 29. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (103) [Brief]: Nr. 381 Der Geschäftsträger in Athen an das Auswärtige Amt. Telegramm 222. Vertraulich! Athen, den 29. Juli 1914. Bassewitz. (104) [Brief]: Nr. 382 Zwei Artikel des "Daily Chronicle" vom 29. Juli 1914 mit Randbemerkungen des Kaisers. (104) Übersetzung [Brief Nr. 382]. (110) Was ein Krieg bedeuten wird. Die wirkliche Gefahr für Großbritannien. (110) Die Lage, in der sich England befindet. (111) Die Einmischung Frankreichs. (112) Englands erste Verteidigungslinie. (113) Die Pflicht, einen europäischen Konflikt zu vermeiden. (114) Dies ist nicht unser Streit. (114) Zehn Millionen täglich. (115) [Brief]: Nr. 383 Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 188. Berlin, den 29. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (116) [Brief]: Nr. 384 Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 190. Berlin, den 29. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (117) [Brief]: Nr. 385 Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 187. Berlin, den 29. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (117) [Brief]: Nr. 386 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 130. Wien, den 29. Juli 1914. Tschirschky. (118) [Brief]: Nr. 387 Der Reichskanzler an den Botschafter in Petersburg. Telegramm 140. Berlin, den 29. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (119) [Brief]: Nr. 388 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 133. Wien, den 29. Juli 1914. Tschirschky. (119) [Brief]: Nr. 389 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Geschäftsträger in Bukarest. Telegramm 51. Geheim! Berlin, den 29. Juli 1914. Jagow. (120) [Brief]: Nr. 390 Der Zar an den Kaiser. Telegramm (ohne Nummer). Peterhof, Palais, den 30. Juli 1914. A Sa Majesté l'Empereur Neues Palais. Nicky. (121) Übersetzung [Brief Nr. 390]. (122) [2 Briefe]: (1)Nr. 391 Der Reichskanzler an den Botschafter in Petersburg. Telegramm 141. Berlin, den 29. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (2)Nr. 392 Der Reichskanzler an den Botschafter in Petersburg. Telegramm 142. Berlin, den 30. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (122) [2 Briefe]: (1)Nr. 393 Der Reichskanzler an den Botschafter in London. Telegramm 188. Berlin, den 30. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (2)Nr. 394 Der Geschäftsträger in Cetinje an das Auswärtige Amt. Telegramm 20. Cattaro, den 29. Juli 1914. Zech. (123) [Brief]: Nr. 395 Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 192. Dringend! Berlin, den 30. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (124) [Brief]: Nr. 396. Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 193. Berlin, den 30. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (125) [Brief]: Nr. 397 Der Reichskanzler an den Botschafter in Petersburg. Telegramm 143. Berlin, den 30. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (126) [Brief]: Nr. 398 Der Botschafter in Konstantinopel an das Auswärtige Amt. Telegramm 382. Therapia, den 29. Juli 1914. Wangenheim. (127) [Brief]: Nr. 399 Der Reichskanzler an den Kaiser. Berlin, den 29. Juli 1914. v. Bethmann Hollweg. (128) [Brief]: Nr. 400 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 132. Wien, den 29. Juli 1914. Tschirschky. (129) [Brief]: Nr. 401 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 189. Dringend! Petersburg, den 30. Juli 1914. Pourtalès. (130) [Randbemerkungen Kaiser Wilhelms II. zu Brief 401]. (132) [Brief]: Nr. 402 Randbemerkungen des Kaisers vom 30. Juli vorm. zum Artikel der "Morning Post" vom 28. Juli 1914: "Efforts towards Peace". William I.R. (133) Übersetzung [Brief Nr. 402]. (134) [Brief]: Nr. 403 Der Gesandte in Brüssel an den Reichskanzler. Brüssel, den 28. Juli 1914. von Below. (134) [Brief]: Nr. 404 Der Verweser des Konsulats in Kowno an das Auswärtige Amt. Kowno, den 29. Juli 1914. von Bülow. (135) [2 Briefe]: (1)Nr. 405 Der Botschafter in Konstantinopel an das Auswärtige Amt. Telegramm 386. Therapia, den 30. Juli 1914. Wangenheim. (2)Nr. 406 Der Reichskanzler an den Gesandten in Stockholm. Bethmann Hollweg. (136) [Brief]: Nr. 407 Der Reichskanzler an den Kaiser. Berlin, den 30. Juli 1914. Alleruntertänigst v. Bethmann Hollweg. (137) [Brief]: Nr. 408 Der Reichskanzler an den Kaiser. Berlin, den 30. Juli 1914. Alleruntertänigst v. Bethmann Hollweg. (138) [Brief]: Nr. 409 Der Reichskanzler an den Botschafter in London. Telegramm 191. Berlin, den 30. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (139) [Brief]: Nr. 410 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 191. Dringend! Petersburg, den 30. Juli 1914. Pourtalès. (140) [Brief]: Nr. 411 Der Botschafter in Konstantinopel an das Auswärtige Amt. Telegramm 385. Therapia, den 30. Juli 1914. Wangenheim. (140) [Brief]: Nr. 412 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 190. Petersburg, den 30. Juli 1914. Pourtalès. (141) [2 Briefe]: (1)Nr. 413 Der Reichskanzler an den Botschafter in Petersburg. Telegramm 146. Berlin, den 30. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (2)Nr. 414 Der Botschafter in Rom an das Auswärtige Amt. Telegramm 152. Rom, den 30. Juli 1914. Flotow. (142) [2 Briefe]: (1)Nr. 415 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 134. Wien, den 30. Juli 1914. Tschirschky. (2)Nr. 416 Der Gesandte in Belgrad (z.Z. in Nisch) an das Auswärtige Amt. Telegramm 7. Nisch, den 28. Juli 1914. Böhm. Griesinger. (143) [Brief]: Nr. 417 Prinz Heinrich von Preußen an den König von England. Telegramm (ohne Nummer). Berlin, den 30. Juli 1914. Henry. (144) Übersetzung [Brief Nr. 417]. (145) [Brief]: Nr. 418 Der Botschafter in London an das Auswärtige Amt. Telegramm 183. London, den 30. Juli 1914. Lichnowsky. (145) [Brief]: Nr. 419 Der Botschafter in Rom an das Auswärtige Amt. Telegramm 154. Rom, den 30. Juli 1914. Flotow. (146) [Brief]: Nr. 420 Der Kaiser an den Zaren. Telegramm (ohne Nummer). Berlin, den 30. Juli 1914. Willy. (147) Übersetzung [Brief Nr. 420]. (147) [Brief]: Nr. 421 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 192. Petersburg, den 30. Juli 1914. Pourtalès. (148) Übersetzung der Formel Sasonows. [Möglichst wörtlich]: (149) [Brief]: Nr. 422 Der Generalkonsul in Warschau an den Reichskanzler. Warschau, den 29. Juli 1914. Brück. (149) [Brief]: Nr. 423 Der Staatssekretär des Auswärtigen an eine Reihe deutscher diplomatischer Vertreter im Ausland. Vertraulich! Berlin, den 30. Juli 1914. v. Jagow. (150) [Brief]: Nr. 424 Der große Generalstab an das Auswärtige Amt. gez. v. Griesheim. Für die Richtigkeit. von Bartenwerffer Major. (152) [Brief]: Nr. 425 Aufzeichnung des Unterstaatssekretärs des Auswärtigen. Berlin, den 30. Juli 1914. Mitteilung des österreichisch-ungarischen Botschafters. Zimmermann. (153) [Brief]: Nr. 426 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Gesandten im Haag. Ganz Geheim. Berlin, den 30. Juli 1914. Jagow. (154) [Brief]: Nr. 427 Die österreichisch-ungarische Botschaft an das Auswärtige Amt. Berlin, den 30. Juli 1914. Notiz. (155) [Brief]: Nr. 428 Die österreichisch-ungarische Botschaft an das Auswärtige Amt. Berlin, den 30. Juli 1914. Notiz. (156) [Brief]: Nr. 429 Aufzeichnung des Staatssekretärs des Auswärtigen für den Reichskanzler. Berlin, den 30. Juli 1914. J[agow]. (157) [2 Briefe]: (1)Nr. 430 Der Botschafter in Paris an das Auswärtige Amt. Schoen. (2)Nr. 431 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Botschaft in Konstantinopel. Jagow. (158) [Brief]: Nr. 432 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Tschirschky. (159) [Brief]: Nr. 433 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 135. Wien, den 30. Juli 1914. Tschirschky. (159) [Brief]: Nr. 434 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 137. Wien, den 30. Juli 1914. Tschirschky. (161) [Brief]: Nr. 435 Der Botschafter in London an das Auswärtige Amt. Telegramm 184. London, den 30. Juli 1914. Lichnowsky. (161) [Brief]: Nr. 436 Der Geschäftsträger in Athen an das Auswärtige Amt. Telegramm 223. Athen, den 30. Juli 1914. Bassewitz. (162) [Brief]: Nr. 437 Der Kaiser an den Kaiser von Österreich. Telegramm (ohne Nummer). Neues Palais, den 30. Juli 1914. In treuer Freundschaft Wilhelm. (162) [Brief]: Nr. 438 Der Botschafter in London an das Auswärtige Amt. Telegramm 187. London, den 30. Juli 1914. Lichnowsky. (163) [Brief]: Nr. 439 Der Botschafter in London an das Auswärtige Amt. Telegramm 189. London, den 30. Juli 1914. Lichnowsky. (163) [Brief]: Nr. 440 Der Reichskanzler an den Kaiser. Telegramm (ohne Nummer). Berlin, den 30. Juli 1914. Alleruntertänigst v. Bethmann Hollweg. (164) [Brief]: Nr. 441 Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 200. Dringend! Berlin, den 30. Juli 1914. v. Bethmann Hollweg. (164) [Brief]: Nr. 442 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Botschafter in Wien. Telegramm 201. Berlin, den 30. Juli 1914. Jagow. (166) [Brief]: Nr. 443 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 139. Wien, den 30. Juli 1914. Tschirschky. (166) [Brief]: Nr. 444 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Botschafter in London. Telegramm 192. Zur vertraulichen Mitteilung. Berlin, den 30. Juli 1914. Jagow. (167) [Brief]: Nr. 445 Der Militärbevollmächtigte am russischen Hofe an das Auswärtige Amt. Telegramm 195. Petersburg, den 30. Juli 1914. Chelius. (167) [Brief]: Nr. 446 Der Botschafter in Rom an das Auswärtige Amt. Telegramm 156. Rom, den 30. Juli 1914. Flotow. (169) [Brief]: Nr. 447 Der Botschafter in London an das Auswärtige Amt. Telegramm 191. London, den 30. Juli 1914. Lichnowsky. (170) [Brief]: Nr. 448 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 141. Wien, den 30. Juli 1914. Tschirschky. (170) [Brief]: Nr. 449 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 197. Petersburg, den 30. Juli 1914. Pourtalès. (171) [2 Briefe]: (1)Nr. 450 Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 202. Dringend! Berlin, den 30. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (2)Nr. 451 Entwurf eines nicht abgesandten Telegramms des Reichskanzlers an den Botschafter in Wien. Berlin, den 30. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (172) [Brief]: Nr. 452 Der König von England an Prinz Heinrich von Preußen. Telegramm (ohne Nummer). London, den 30. Juli 1914. Prince Henry of Prussia Berlin. George. (173) Übersetzung [Brief Nr. 452]. (173) [2 Briefe]: (1)Nr. 453 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Geschäftsträger in Athen. Telegramm 102. Berlin, den 30. Juli 1914. Jagow. (2)Nr. 454 Der Botschafter in London an das Auswärtige Amt. Telegramm 193. London, den 30. Juli 1914. Lichnowsky. (174) [Brief]: Nr. 455 Der Botschafter in Paris an das Auswärtige Amt. Telegramm 233. Paris, den 30. Juli 1914. Schoen. (175) [Brief]: Nr. 456 Protokoll der Sitzung des k. preußischen Staatsministeriums am 30. Juli 1914. Berlin, den 30. Juli 1914. (175) [2 Briefe]: (1)Nr. 457 Der Reichskanzler an den Botschafter in Rom. Telegramm 147. Berlin, den 31. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (2)Nr. 458 Der Botschafter in Rom an das Auswärtige Amt. Telegramm 158. Rom, den 30. Juli 1914. Flotow. (180) [Brief]: Nr. 459 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 196. Petersburg, den 30. Juli 1914. Pourtalès. (181) [Brief]: Nr. 460 Der Botschafter in London an das Auswärtige Amt. Telegramm 192. London, den 30. Juli 1914. Telegramm an Sir G. Buchanan Petersburg. Lichnowsky. (181) Übersetzung [Brief Nr. 460]. (182) [Brief]: Nr. 461 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Botschafter in Paris. Telegramm 175. Berlin, den 31. Juli 1914. Jagow. (182) [2 Briefe]: (1)Nr. 462 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Botschafter in Petersburg. Telegramm 150. Berlin, den 31. Juli 1914. Jagow. (2)Nr. 463 Der Geschäftsträger in Bukarest an das Auswärtige Amt. Telegramm 52. Geheim. Sinaia, den 30. Juli 1914. Waldburg. (183) [Brief]: Nr. 464 Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 203. Berlin, den 31. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (184) [Brief]: Nr. 465 Der Botschafter in Wien an das Auswärtige Amt. Telegramm 142. Wien, den 30. Juli 1914. Tschirschky. (184) [Brief]: Nr. 466 Der Reichskanzler an den Kaiser. Berlin, den 30. Juli 1914. v. Bethmann Hollweg. (186) [2 Briefe]: (1)Nr. 467 Der Generalkonsul in Antwerpen an den Reichskanzler. Antwerpen, den 30. Juli 1914. v. Schnitzler. (2)Nr. 468 Aufzeichnung des Dirigenten der politischen Abteilung im Auswärtigen Amt. Berlin, den 31. Juli 1914. (188) [2 Briefe]: (1)Nr. 469 Der Botschafter in London an das Auswärtige Amt. Telegramm 194. London, den 31. Juli 1914. Lichnowsky. (2)Nr. 470 Die Fürstin Pleß an den Kaiser. Telegramm (ohne Nummer). London, den 31. Juli 1914. Daisy. (189) Übersetzung [Brief Nr. 470]. (189) [Brief]: Nr. 471 Nicht verwendeter Entwurf eines Telegramms des Kaisers an den König von Rumänien. (190) [2 Briefe]: (1)Nr. 472 Der Kaiser an den König von Rumänien. Berlin, den 31. Juli 1914. Wilhelm. (2)Nr. 473 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 199. Petersburg, den 31. Juli 1914. Pourtalès. (191) [Brief]: Nr. 474 Der Kaiser an das Reichsmarineamt und den Admiralstab. Zur Orientierung für R.M.A. und Adm.Stab. Secretissime! 31/VII 14 12h. Mittags. Wilhelm I.R. (192) [Brief]: Nr. 475 Der Staatssekretär des Auswärtigen an den Geschäftsträger in Bukarest. Telegramm 55. Berlin, den 31. Juli 1914. Jagow. (194) [Brief]: Nr. 476 Der Geschäftsträger in Cetinje an das Auswärtige Amt. Telegramm 22. Cattaro, den 30. Juli 1914. Zech. (194) [Brief]: Nr. 477 Der Kaiser an den König von England. Telegramm (ohne Nummer). Neues Palais, den 31. Juli 1914. H.M. the King, Buckingham Palace, London. Willy. (196) Übersetzung [Brief Nr. 477]. (196) [Brief]: Nr. 478 Der Botschafter in Petersburg an das Auswärtige Amt. Telegramm 198. Petersburg, den 30. Juli 1914. Pourtalès. (197) [Brief]: Nr. 479 Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien. Telegramm 204. Berlin, den 31. Juli 1914. Bethmann Hollweg. (198) Einband ( - ) Einband ( - )
Trzecia część Leben grosser Helden des gegenwärtigen Krieges (1759, Halle) - publikacji, wydanej drukiem, w dziewięciu tomach na przestrzeni 1758-1764, zawierającej biografie wielkich bohaterów wojennych, za czasów rządów Fryderyka Wilhelma I (1688-1740) - od 1713 roku króla Prusa i elektora Brandenburgii, twórcy militarnej potęgi Prus oraz jego następcy Fryderyka II Wielkiego (1712-1768) - króla Prus w latach 1740-1786, pod którego rządami Prusy stały się jednym z najpotężniejszych państw europejskich. Autorem dokumentu jest niemiecki prawnik i historyk Karl Friedrich Pauli (1723-1778). W niniejszej części znajdują się opisy losów życia i przebiegu kariery wojskowej uczestników, a zarazem bohaterów wojen śląskich (określenie XVIII-wiecznych konfliktów zbrojnych między Austrią a Prusami, wraz ze zmieniającymi się sojusznikami, których przedmiotem była walka o panowanie nad Śląskiem) oraz wojny siedmioletniej (1756-1763) etc. Część trzecią rozpoczyna biogram Fryderyka Franciszka z Brunszwiku-Wolfenbüttel lub Fryderyka Franciszka von Braunschweig-Lueneburg (1732-1758) - pruskiego generała majora, księcia Braunschweig-Wolfenbüttel-Lüneburg-Bevern. Fryderyk Franciszek, jako ostatni syn księcia brunszwickiego nie miał żadnych szans na sukcesję rodzinnych włości i już jako nastolatek rozpoczął karierę wojskową. Podczas wojny siedmioletniej odznaczył się przezornością i osobistym męstwem. Zginął w bitwie pod Hochkirch (1758), w trakcie wypełniania swych obowiązków, trafiony kulą armatnią w głowę. Ciało zmarłego generała sprowadzono do ojczystego Brunszwiku i pochowano 14 listopada 1758 w tamtejszej katedrze. W dalszej części dokumentu znajdują się opisy takich postaci jak: Wilhelm von Saldern (1702-1758) - królewsko-pruski generał major, uczestnik wojen śląskich i wojny siedmioletniej, kawaler ordeu Pour le Mérite (1756) - najwyższego pruskiego orderu wojskowego do 1918 roku, ciężko ranny w bitwie pod Pragą (1757), poległ podczas ataku na posterunek w Königgrätz (1758); Christoph Hermann von Manstein (1711-1757) - od 1754 roku pruski generał major, do 1745 roku w służbie rosyjskiej, gdzie uczestniczył m.in. w kampaniach przeciwko Tatarom i Turkom, od 1745 roku w służbie pruskiej, mianowany przez Fryderyka II 15 marca 1745 roku jego adiutantem generalnym, uczestnik wojny siedmioletniej, ranny w biwie pod Kolinem (1757); Gabriel Monod von Froideville (1711-1758) - od 1758 roku królewsko-pruski generał major; od 1741 roku w służbie pruskiej ( wcześniej w służnie saskiej), uczestnik wojen śląskich i wojny siedmioletniej, kawaler Orderu Pour le Mérite (za walkę pod Nappa-Gödel na Morawach), postrzelony w głowę i ciężko ranny w biwie po Sarbinowem - niem. Zorndorf (sierpień 1758), przewieziony do Frankfurtu nad Odrą, gdzie zmarł 3 września; Leopold II Maksymilian (1700-1751) - panujący książę Anhalt-Dessau z dynastii Askańczyków, pruski generał feldmarszałek (1747), który nie mając jeszcze dziewięciu lat towarzyszył swojemu ojcu Leopoldowi I księciu Anhalt-Dessau w jego obowiązkach wojskowych w armii pruskiej, w 1724 roku mianowany kawalerem Orderu Czarnego Orła (niem. Schwarzer Adlerorden) - do 1918 najwyższego odznaczenia królestwa Prus; Johann von Mayr (1716-1759) - pruski generał major, oficer w służbie saskiej, bawarskiej, rosyjskiej i pruskiej, uczestnik wojny siedmioletniej; Hans Sigismund von Zieten (1704-1758) - od 1757 roku królewsko-pruski generał major, uczestnik wojen śląskich i wojny siedmioletniej, ranny strzałem z pistoletu w ramię przez austriackiego dragona w bitwie pod Dobromierzem, niem. Schlacht bei Hohenfriedeberg (1745) , poległ w bitwie pod Zorndorf (1758), jego ciała nigdy nie odnaleziono; Martin Friedrich von Stollhofen (1691-1758) - od 1758 roku pruski generał major, kawaler Orderu Pour le Mérite (1753), w służbie pruskiej od 1707 roku, uczestnik wojny o sukcesję hiszpańską , kampanii pomorskiej 1715-1716, wojen śląskich i wojny siedmioletniej. Materiał uzupełnia genealogia rodziny szlacheckiej von Wentzky.
The turn of the millennium has been marked by new developments in the study of early modern philosophy. In particular, the philosophy of René Descartes has been reinterpreted in a number of important and exciting ways, specifically concerning his work on the mind-body union, the connection between objective and formal reality, and his status as a moral philosopher. These fresh interpretations have coincided with a renewed interest in overlooked parts of the Cartesian corpus and a sustained focus on the similarities between Descartes' thought and the philosophy of Baruch Spinoza. Mind, Body, and Morality consists of fifteen chapters written by scholars who have contributed significantly to the new turn in Descartes and Spinoza scholarship. The volume is divided into three parts. The first group of chapters examines different metaphysical and epistemological problems raised by the Cartesian mind-body union. Part II investigates Descartes' and Spinoza's understanding of the relations between ideas, knowledge, and reality. Special emphasis is put on Spinoza's conception of the relation between activity and passivity. Finally, the last part explores different aspects of Descartes' moral philosophy, connecting his views to important predecessors, Augustine and Abelard, and comparing them to Spinoza.
The turn of the millennium has been marked by new developments in the study of early modern philosophy. In particular, the philosophy of René Descartes has been reinterpreted in a number of important and exciting ways, specifically concerning his work on the mind-body union, the connection between objective and formal reality, and his status as a moral philosopher. These fresh interpretations have coincided with a renewed interest in overlooked parts of the Cartesian corpus and a sustained focus on the similarities between Descartes' thought and the philosophy of Baruch Spinoza. Mind, Body, and Morality consists of fifteen chapters written by scholars who have contributed significantly to the new turn in Descartes and Spinoza scholarship. The volume is divided into three parts. The first group of chapters examines different metaphysical and epistemological problems raised by the Cartesian mind-body union. Part II investigates Descartes' and Spinoza's understanding of the relations between ideas, knowledge, and reality. Special emphasis is put on Spinoza's conception of the relation between activity and passivity. Finally, the last part explores different aspects of Descartes' moral philosophy, connecting his views to important predecessors, Augustine and Abelard, and comparing them to Spinoza.
Abstract Conventional pastureland management has brought Southern Brazilian dairy farms to a financial and environmental crisis. In this context, the management-intensive grazing system (MIG) emerges as a viable alternative to conventional pastureland management. This study aims to analyze the Social-Ecological System (SES) transformation process of the dairy system in Santa Rosa de Lima, Southern Brazil, from conventional management to MIG. For the analysis, two different frameworks were combined: SES transformation process and the triple-loop learning frameworks. The analysis was based on a statistical analysis of interviews, conducted with dairy farmers. Results show that the dairy system in Santa Rosa de Lima is in the middle of a transformation process. During this phase, farmers have already reached single and, partially, double-loop learning. Among the elements needed to successfully move the transformation process forward, social learning stands out as indispensable, as well as financial capital. For this, payments for ecosystem services are suggested.
Die Inhalte der verlinkten Blogs und Blog Beiträge unterliegen in vielen Fällen keiner redaktionellen Kontrolle.
Warnung zur Verfügbarkeit
Eine dauerhafte Verfügbarkeit ist nicht garantiert und liegt vollumfänglich in den Händen der Herausgeber:innen. Bitte erstellen Sie sich selbständig eine Kopie falls Sie diese Quelle zitieren möchten.
Was im neuen Nationalen Bildungsbericht steht und warum Autorensprecher Kai Maaz davor warnt, Einwanderer für die schlechte Performance des Bildungssystems verantwortlich zu machen.
Schaubild aus dem Nationalen Bildungsbericht 2024. CC BY-SA 3.0 DE.
ER GILT ALS DIE große Bestandsaufnahme des deutschen Bildungswesens. Das ist Verdienst und Problem zugleich. Denn der Nationale Bildungsbericht, der seit 2006 alle zwei Jahre mit inzwischen jedes Mal fast 400 Seiten Analysen, Grafiken, Tabellen veröffentlicht wird, ist so umfassend, dass Bildungspolitiker seinen Verfassern gelegentlich vorwerfen, dass vor lauter Details und Trends die politisch verwertbaren Empfehlungen auf der Strecke bleiben.
Am Montagnachmittag wurde nun die aktuelle Ausgabe des Bildungsberichts veröffentlicht, Förderer sind wie immer das Bundesministerium für Bildung und Forschung und die Kultusministerkonferenz. Und erneut lieferten die beteiligten Bildungsforscher und Statistiker parallel eine nicht einmal 30-seitige Kompaktfassung, die entlang der gesamten Bildungskette wichtige Kennzahlen im Überblick präsentiert und dazu – tatsächlich sehr klare – "zentrale Herausforderungen" benennt.
Fragt man Kai Maaz, was für ihn persönlich die wichtigste Aussage des neuen Berichts ist, antwortet der Sprecher der Autorengruppe: "Die sozialen Disparitäten in unserem Bildungssystem von der Kita bis zur Weiterbildung sind ein riesiges Dauerproblem, die Politik schafft es nicht, daran etwas zu ändern."
"Wir sollten uns fragen", fügt Maaz, Chef des DIPF Leibniz-Instituts für Bildungsforschung und Bildungsinformation, hinzu: "Warum haben all die lobenswerten Bildungsinitiativen von Bund und Ländern, all das Geld, das in sie hineingesteckt wurde, keine messbare Wirkung erzielt hin zu einer flächendeckenden Verbesserung von Bildungschancen und Bildungsqualität?"
19 Prozent der Viertklässler können nicht adäquat lesen
Ein paar Zahlen aus dem Bericht. 264 Milliarden Euro hat Deutschland 2022 in Bildung investiert. Zwischen 2012 und 2022 stieg der Anteil der Bildungsausgaben an der Wirtschaftsleistung nur geringfügig von 6,6 auf 6,8 Prozent. Deutlicher erhöhten sich die Ausgaben für die Kitas, trotzdem gibt es weiter viele Eltern, die keinen Krippenplatz für ihre Kleinkinder finden. Bedarf bei Einjährigen: 65 Prozent. Tatsächlich zur Kita gingen 2023: 38 Prozent. Immerhin dreimal so viele wie 2006 (zwölf Prozent). Besonders Kinder aus Einwandererfamilien sind unterrepräsentiert, bei den 3- bis 5-Jährigen ging die Kitaquote seit 2014 sogar um sieben Prozentpunkte auf 78 Prozent zurück – gegenüber 100 Prozent bei Kindern, deren Eltern beide in Deutschland geboren sind.
19 Prozent der Viertklässler verfehlten 2021 die Mindeststandards beim Lesen, die Hälfte mehr als 2011 (zwölf Prozent). Im Osten nehmen 84 Prozent der Grundschulkinder an Ganztagsangeboten teil, im Westen nur 50 Prozent. Und auch hier gilt: Beim Wettbewerb um die knappen Plätze öffnet sich die soziale Schere mit Nachteilen für Kinder aus Einwandererfamilien, von Eltern mit niedrigerem Bildungsabschluss oder von erwerbstätigen Müttern..
Unterdessen steigt der Anteil der Schulabgänger ohne Abschluss seit Corona wieder deutlich auf 6,9 Prozent im Jahr 2022. Und während von 100 Akademikerkindern 78 ein Studium aufnehmen, tun das von 100 Nicht-Akademikerkindern nur 25.
Alte Erkenntnisse und Altlasten der Politik
Die Zahlen sind nicht neu – können sie auch nicht sein, weil für den Bildungsbericht keine eigenen Studien erstellt, sondern vorhandene Untersuchungen und Statistiken zusammengetragen werden. Viele der Ergebnisse haben bei ihrem Bekanntwerden bereits einmal Debatten ausgelöst. Das Besondere ist aber der Gesamtüberblick, der durch ihre Kombination entsteht.
Der, so Maaz, nur Schlussfolgerungen zulässt: "Wir müssen aufhören, uns kurzfristig über bildungspolitische Krisenmeldungen aufzuregen und ansonsten immer weitermachen wie bisher." Und: Die Politik müsse sich ehrlich machen und sagen: "Es liegt an der Art, wie wir unsere Bildungspolitik organisieren, wie wir unsere Bildungseinrichtungen steuern."
Und damit fordere er keine weitere Grundsatzdebatte über den Bildungsföderalismus, "weil die uns nicht weiterbringt. Im Gegenteil, wir könnten aus dem Föderalismus Honig saugen, indem wir systematisch evaluieren, warum etwa ein Land wie Hamburg mit geringeren Pro-Kopf-Ausgaben weit mehr Qualität und Chancengerechtigkeit in der Bildung schafft als Berlin." Es sei richtig und normal, die Schülerleistungen regelmäßig zu überprüfen, so der Bildungsforscher. Aber: "Ebenso, wie wir die Schülerleistungen testen, muss auch die bildungspolitische Steuerlogik und Koordinationsleistung der einzelnen Bundesländer Teil des nationalen Bildungsmonitorings werden."
Mancherorts sind die Hälfte aller neueingestellten Lehrer Seiteneinsteiger
Zwischen Bund und Ländern müsse diskutiert werden, wie all die nebeneinanderher laufenden Bildungsprogramme von "QuaMath" (für besseren Matheunterricht) über "SchuMaS" (Schulentwicklung für benachteiligte Schüler) bis hin zu dem milliardenschweren Startchancen-Programm so "miteinander koordiniert und verknüpft werden könnten, dass sie eine nachhaltige Wirkung erzielen".
Es wird spannend sein zu sehen, ob die Bildungspolitik in Bund und Ländern sich auf die damit geforderte öffentliche Nabelschau einlässt, auf die systematische Untersuchung und Evaluierung des Zusammenspiels etwa von Ministerien, Schulträgern und Schulämtern. Oder ob sie sich lieber auf die üblichen Narrative stützt, die allesamt auch ihre statistischen Belege im Bildungsbericht finden.
Etwa, dass die Bildungskrise eng mit dem gewaltigen Mangel an Fachkräften in allen Bildungsbereichen zusammenhänge. Laut Bildungsbericht waren 2023 11,9 Prozent der bundesweit neu eingestellten Lehrkräfte Seiteneinsteiger, bei gewaltigen Länderunterschieden allerdings: In Sachsen-Anhalt lag ihr Anteil bei 53 Prozent, in Bayern und Rheinland-Pfalz nur ein Prozent. An den Berufsschulen wiederum hatten insgesamt 21 Prozent des Kollegiums keine Lehramtsausbildung.
Zuwanderung ist "Ausrede" für Qualitätsmangel in der Bildung
Oft wird von Bildungspolitikern auch das zweite Erklärungsmuster angeführt: der hohe und weiter steigende Prozentsatz neu eingewanderter Kinder und Jugendlicher. Auch hierzu eine eindrückliche Statistik aus dem Bildungsbericht: Im Jahr 2022 kamen rund 535.000 Menschen zwischen sechs und 19 neu ins Land – gegenüber 114.000 zehn Jahre davor.
Und doch: "Dass wir die Qualität wegen der Zuwanderung oder des Lehrkräftemangels nicht steigern können, halte ich für Ausreden", sagt Kai Maaz. "Wir hätten seit 50 Jahren einen Bevölkerungsrückgang und würden uns als Gesellschaft abschaffen, gäbe es keine Einwanderung." Deutschland habe es allerdings nie vermocht, seine "Bildungssteuerung so auszurichten, dass sie der Wirklichkeit eines Einwanderungslands entspricht: mit einem kontinuierlichen Zustrom und immer wieder größeren Peaks."
Neben dem DIPF am Bericht beteiligt sind das Deutsche Institut für Erwachsenenbildung, das Deutsche Jugendinstitut, das Deutsche Zentrum für Hochschul- und Wissenschaftsforschung, das Soziologische
Forschungsinstitut Göttingen (SOFI) an der Georg-August-Universität, das Leibniz-Institut für Bildungsverläufe und die Statistischen Ämter des Bundes und der Länder. Ein Schwerpunkt liegt dieses Jahr auf der beruflichen Bildung.
Neben dem großen politischen Steuerungsproblem benennt der Bericht weitere zentrale Herausforderungen für die Bildung in Deutschland: dort pro Kopf am meisten Geld in Schulen & Co zu schicken, wo die Missstände am größten sind, wobei die "Startchancen" als zukunftsweisendes Beispiel genannt werden. Außerdem kurzfristige und langfristige Strategien dafür zu entwickeln, dass nicht nur genug, sondern auch genug gut ausgebildetes pädagogisches Personal zur Verfügung steht, wobei es besonders auf die Weiterbildung ankomme. Schließlich brauche es mehr Datenerhebung und -nutzung in allen Bildungsbereichen und auf allen Ebenen, damit die vorhandenen Bildungsangebote nicht am Bedarf vorbeigingen, inklusive der statistischen Erfassung individueller Lernverläufe und der Evaluation von Reformmaßnahmen.
Dieser Beitrag erschien heute zuerst im Tagesspiegel.
Aktualisierung am 14. Juni, 15.30 Uhr
Wie Bund und Länder den Bildungsbericht kommentieren
Die Präsidentin der Kultusministerkonferenz, Christine Streichert-Clivot, kommentierte unmittelbar nach Veröffentlichung des Berichts: "Wir müssen noch ehrgeiziger sein, um das Versprechen des sozialen Aufstiegs für Jugendliche zu erneuern." Immer noch hingen die Bildungschancen von Kindern und Jugendlichen stark vom sozialen Hintergrund ab. "Die kommende Generation erwartet zurecht, dass wir diese Ungerechtigkeit angehen. Und das machen Bund und Länder. Zum Beispiel mit dem Startchancen-Programm, dass Schulen bei der Gestaltung einer modernen, attraktiven Lernumgebung, passgenauen pädagogischen Angeboten und dem Ausbau multiprofessioneller Unterstützung unterstützt."
Angesichts der laut Bildungsbericht wachsenden Zahl junger Erwachsener ohne formale Qualifikation verwies Streichert-Clivot, im Hauptberuf SPD-Bildungsministerin des Saarlandes, auf den Pakt für Berufliche Schulen. Gemeinsam mit dem BMBF wolle man Lösungen erarbeiten, um den Einstieg in die Berufswelt zu erleichtern und ihre Chancen auf dem Arbeitsmarkt zu verbessern. "Und weil starke Schüler:innen starke Lehrkräfte brauchen, haben wir als Länder auf der historischen Transformations-KMK in Völklingen in der vergangenen Woche neue Wege ins Lehramt ermöglicht, zum Beispiel für sogenannte Ein-Fach-Lehrkräfte sowie Absolventinnen und Absolventen sogenannter Quereinstiegs-Masterstudiengänge und dualer Studiengänge."
Bundesbildungsministerin Bettina Stark-Watzinger sagte, der Bildungsbericht zeige, "dass unser Bildungssystem vor großen Herausforderungen steht. Wir brauchen dringend eine bildungspolitische Trendwende." Es brauche von den Kitas bis zu den Ausbildungsbetrieben einen Perspektivwechsel und Bildungsinstitutionen, die Vielfalt als Chance begriffen. "Wir setzen uns mit aller Kraft für mehr Chancengerechtigkeit ein", fügte die FDP-Politikerin hinzu und führte ebenfalls das zum kommenden Schuljahr beginnende Startchancen-Programm an, "das größte und langfristigste Bildungsprogramm in der Geschichte der Bundesrepublik".
Ebenso zeige der neue Bildungsbericht die Notwendigkeit eines starken Berufsbildungssystems, das junge Menschen konsequent fördere und an die speziellen Bedarfe der modernen Arbeitswelt angepasst sei. "Deshalb geben wir mit der Exzellenzinitiative Berufliche Bildung mit gezielten Maßnahmen dem gesamten System der beruflichen Bildung einen neuen Schub."
Zu dem im Bildungsbericht aufgeworfenen und von Autorensprecher Kai Maaz hervorgehobenen Steuerungsproblem der deutschen Bildungspolitik äußerten sich in ihrer gemeinsamen Pressemitteilung zunächst weder BMBF-Chefin noch KMK-Präsidentin.
Kostenfreien Newsletter abonnieren
In eigener Sache: Bitte unterstützen Sie meine Arbeit hier im Blog
Zuletzt hat sich die Blogfinanzierung verbessert, besten Dank dafür! Bitte helfen Sie auch im Juni mit, damit alle Artikel weiter für alle kostenfrei zugänglich bleiben können. Mehr lesen...
Wie Sie Blog und Newsletter unterstützen können, erfahren Sie hier...
Die Inhalte der verlinkten Blogs und Blog Beiträge unterliegen in vielen Fällen keiner redaktionellen Kontrolle.
Warnung zur Verfügbarkeit
Eine dauerhafte Verfügbarkeit ist nicht garantiert und liegt vollumfänglich in den Händen der Herausgeber:innen. Bitte erstellen Sie sich selbständig eine Kopie falls Sie diese Quelle zitieren möchten.
Der Bildungsforscher Olaf Köller sagt, warum er positiv überrascht ist vom Startchancen-Verhandlungsergebnis, wie die Wissenschaft zum Erfolg des Programms konkret beitragen und welche Rolle dabei die Ständige Wissenschaftliche Kommission spielen könnte.
Olaf Köller ist Geschäftsführender Wissenschaftlicher Direktor des Leibniz-Instituts für die Pädagogik der Naturwissenschaften und Mathematik (IPN) in Kiel und Ko-Vorsitzender der Ständigen Wissenschaftlichen Kommission (SWK). Foto: IPN/Davids/Sven Darmer.
Herr Köller, die Verhandlungsführer von Bund und Ländern haben sich auf Eckpunkte zum Startchancen-Programm geeinigt. Hat der Bildungsföderalismus herausgeholt, was er aus sich herausholen kann?
Eine Milliarde Euro Bundesgeld pro Jahr ist nicht viel, da muss man sich nichts vormachen, das sind 250.000 Euro pro Schule. Trotzdem finde ich: Bund und Länder haben eine Menge herausgeholt. Ich war positiv überrascht, als ich das Papier gelesen habe. Alle Länder haben sich verpflichtet, Sozialkriterien für die Auswahl ihrer Schulen zu bestimmen. Auch diejenigen, die bislang keinen eigenen Sozialindex haben. Einigkeit herrscht über das wichtigste Ziel: Die Zahl derjenigen, die die Mindeststandards in den Kernfächern nicht erreichen, soll in zehn Jahren halbiert werden. Für schlau halte ich es, dass man nicht mit allen 4000 Schulen auf einmal beginnt, sondern mit 1000. Dadurch wird es wahrscheinlicher, dass der Einstieg überhaupt noch zum Schuljahr 2024/25 gelingt. Besonders erfreulich ist schließlich, dass Bund und Länder den Erfolg des Programms nicht nur behaupten, sondern messen lassen wollen.
"Es war absehbar, dass, wenn man den Königsteiner Schlüssel aufgibt, ein anderer Mechanismus sicherstellt, dass kein Land zu kurz kommt."
Stört Sie, dass das Bundesgeld zu großen Teilen weiter per Gießkanne auf die Länder verteilt wird? Und widerspricht das nicht dem immer wieder behaupteten Paradigmenwechsel?
Es war absehbar, dass alle Länder ordentlich etwas abhaben wollen und dass, wenn man schon den Königsteiner Schlüssel aufgibt, jetzt ein anderer Mechanismus sicherstellt, dass kein Land zu kurz kommt. Darum ist der eigentliche Paradigmenwechsel für mich ein anderer: dass Bund und Länder sich zu einer wissenschaftlichen Begleitung und Evaluation des Programms verpflichtet haben, und zwar mit explizitem Bezug auf ein Impulspapier, das wir als Ständige Wissenschaftliche Kommission (SWK) vergangenes Jahr vorgelegt haben. Wir haben viele große bildungspolitische Reformen erlebt in den Jahrzehnten nach Pisa 2000, von der Einführung der Ganztagsschulen über G8 bis zurück nach G9, doch hat es fast immer und in fast allen Ländern an der Bereitschaft gefehlt, mit harten Indikatoren die Wirkung dessen zu überprüfen, was man da beschlossen hat. Genau das passiert jetzt mit dem Startchancen-Programm, ausgestattet mit einem eigenen Evaluationsbudget. Das ist der Paradigmenwechsel. Wenn es denn so kommt und die Länder nicht vor ihrem eigenen Mut zur Empirie zurückschrecken.
Aber was genau kommt denn? Die Eckpunkte sprechen von einem "verbindlichen Berichtswesen", von "wissenschaftlicher Begleitung" und "Evaluation", die getrennt voneinander laufen sollen.
Ich habe mich auch gefragt, wie es genau gemeint ist. Persönlich würde ich wissenschaftliche Begleitung als formative Evaluation begreifen, bei der man schaut, für welche der ergriffenen pädagogischen Maßnahmen es Evidenz gibt und wie sie in den Schulen implementiert werden. Man kann dann auch die Schulen bei der Auswahl und Implementation wirksamer Programme unterstützen. Während das, was im Papier als Evaluation bezeichnet wird, vermutlich summativ verstanden wird: Man misst nach einer bestimmten Zeit, welche Kompetenzstände Schülerinnen und Schülern erreicht haben.
An der Stelle bleibt das Papier ziemlich vage. Was empfehlen Sie der Bildungspolitik?
So vage ist das gar nicht. Durch die Fokussierung auf die Basiskompetenzen, den Bezug zu den Bildungsstandards und die Halbierung der Risikogruppe in zehn Jahren haben Bund und Länder sich selbst den entscheidenden Benchmark gesetzt. Und zugleich das Instrument zu dessen Messung impliziert: den IQB-Bildungstrend, den das Institut zur Qualitätsentwicklung im Bildungswesen für die Klassenstufen vier und neun entwickelt hat. Wir müssen also das Rad an der Stelle nicht neu erfinden. Es eignet sich aber auch keine andere vorhandene Methodik, die vielleicht von einzelnen Bundesländern angewandt wird – weil nur der Testaufgabenpool des Bildungstrends so eng und valide auf die Erfüllung der Bildungsstandards abzielt. Ein Vorgehen könnte daher sein, dass das IQB im Frühjahr 2025 eine sogenannte Null-Messung an den dann ausgewählten ersten 1000 Startchancen-Schulen durchführt, in Deutsch, Mathe und vielleicht noch Englisch. Und zwar sowohl in Klasse vier als auch in den Klassenstufen neun und zehn, je nachdem, wann die Sekundarstufe I im jeweiligen Land und in der jeweiligen Schulart endet. Nach fünf Jahren wird die Messung in den gleichen Klassenstufen zum ersten Mal wiederholt, nach zehn Jahren zum zweiten Mal.
Diese Art der Messung würde bedeuten, dass sich keine Aussagen über einzelne Schülerkarrieren treffen ließen.
Ein Ansatz bei der Evaluation des Startchancen-Programms wäre tatsächlich eine Trenderfassung der Schulen mit Feststellung der Leistungsniveaus der Schülerinnen und Schüler als Ganzes. Für alles andere bräuchte man eine Längsschnittstudie, bei der dieselben Kinder bzw. Jugendlichen immer wieder getestet würden. Das halte ich in der Größenordnung, über die wir bei den Startchancen sprechen, nicht für realistisch. Sehr wohl wäre es aber ein zusätzlicher Erkenntnisgewinn, kleinere Stichproben von Schülerinnen und Schüler so, wie Sie das sagen, über einen längeren Zeitraum zu begleiten.
"Es wird auf jeden Fall
recht uneinheitlich zugehen."
Apropos Größenordnung der Evaluation: Was passiert mit den 3000 Schulen, die später dazu kommen?
Ich würde davon abraten, alle 4000 Schulen gleichermaßen evaluieren zu wollen, das wäre zu aufwändig und wohl ebenfalls zu teuer. 1000 Schulen bieten einen großen Ausschnitt, sind für das IQB eine zusätzliche Herkulesaufgabe, aber vermutlich handelbar, und eine Vorbereitungszeit von anderthalb Jahren erscheint realistisch. Ein weiterer Vorteil der Nullmessung wäre, dass so geprüft würde, ob die Länder mit ihren eigenen Sozialkriterien jeweils die richtigen Schulen erwischt haben: nämlich diejenigen mit den besonders leistungsschwachen Schülerinnen und Schülern – oder ob hier einzelne Länder noch einmal nachsteuern müssen. Es ist ja kein Naturgesetz, dass sozial benachteiligte Schülerinnen und Schüler grundsätzlich geringe Kompetenzniveaus aufweisen.
Erwarten Sie eine stark unterschiedliche Treffsicherheit – je nachdem, ob die Länder schon etablierte Sozialindizes haben?
Es wird auf jeden Fall recht uneinheitlich zugehen. Diejenigen Länder, die bereits Programme für benachteiligte Schüler und Schulen betreiben, werden versuchen, die Schulen aus ihren Programmen auch in die Startchancen zu bringen. Und Länder, die noch keinen Sozialindex haben, müssen erst einen Algorithmus entwickeln, von dem sie nicht wissen, wie er sich auswirkt. Schließlich wird es Unterschiede geben zwischen Ländern mit einem hohen Anteil sozial benachteiligter Schülerinnen und Schüler und anderen, die eine geringere Armutsdichte aufweisen. All das könnte durch die Nullmessung ermittelt werden – unter der Voraussetzung, dass sie mit Fragebögen zum sozialen und familiären Hintergrund der Schülerinnen und Schüler begleitet werden, wie das IQB das beim Bildungstrend bereits tut.
Was aber bedeuten die Ergebnisse, die bei der wiederholten Messung nach fünf oder zehn Jahren herauskommen? Wer sagt, dass die festgestellte Verbesserung oder Verschlechterungen der Kompetenzen an einer Startchancen-Schule etwas mit dem Programm zu tun hat?
Eine berechtigte Frage – weshalb die wissenschaftliche Begleitung im Sinne formativen Assessments so wichtig ist. Wir brauchen regelmäßig erhobene Daten, wie an jeder untersuchten Schule die drei Säulen des Programms konkret umgesetzt werden, wobei mir die Baumaßnahmen noch am wenigsten ausschlaggebend erscheinen. Aber wie genau wird die Interaktion zwischen Lehrkräften, Förderkräften, Sozialarbeitern und Schülerinnen/Schülern gestaltet? Werden nur Maßnahmen etabliert, für deren Qualität es empirische Evidenz gibt? Werden zwar Förderkräfte eingestellt, müssen diese aber Vertretungs- statt Förderstunden geben? Dann, das wissen wir, würde ihre Wirkung verpuffen.
Gehen wir also davon aus, dass sich bei der richtigen Kombination von wissenschaftlicher Begleitung und Evaluation nach fünf oder zehn Jahren ein Zusammenhang herstellen lässt zwischen den ergriffenen Maßnahmen und der Entwicklung der Schülerkompetenzen, was folgt daraus?
Das ist doch klar: Nach fünf Jahren muss die Politik bei einigen Schulen nachsteuern, und das konsequent. Vermutlich werden viele Schulen nach fünf Jahren noch weit von dem Ziel der Halbierung entfernt sein. Hoffentlich wird es auch Standorte geben, an denen man positive Effekte sieht – die sich dank der Kopplung von formativer und summativer Evaluation auf die Maßnahmen des Programms zurückführen lassen. Die Politik wird sich Gedanken machen müssen, wie sie mit denjenigen Schulen verfahren will, die über Jahre Geld bekommen haben, ohne dass es vorangeht. Sicherlich wird man dann verstärkt über neue Zielvereinbarungen sprechen müssen, mit einer verstärkten Kooperation zwischen Schulen und Schulaufsicht, damit auch diese Schulen die Früchte des Programms ernten. Das wäre zumindest meine Empfehlung.
"Es wäre furchtbar, wenn das Geld nicht bei den Richtigen ankäme und nicht die gewünschten Effekte hätte."
Die sie als wer aussprechen? Als Chef des IPN Leibniz-Institut für die Pädagogik der Naturwissenschaften und Mathematik – oder als einer der Vorsitzenden der SWK?
Ich vermute, vieles von dem, was ich hier im Interview gesagt habe, wird von den meisten Bildungsforscherinnen und Bildungsforschern in Deutschland geteilt werden. Aber nichts davon ist abgestimmt mit den übrigen 15 Mitgliedern der SWK. Letzteres auch deshalb nicht, weil wir als Ständige Wissenschaftliche Kommission bislang gar nicht explizit nach unseren konkreten Ideen zur Evaluation des Startchancen-Programms gefragt oder beauftragt worden sind.
Würden Sie gern beauftragt werden?
Natürlich würde ich mir wünschen, dass die Bildungsforschung eingebunden und um Rat gefragt wird. Nicht, weil wir auf irgendwelche zusätzlichen Forschungsgelder aus sind, sondern weil wir ein genuines Interesse daran haben, den Bund und die Länder in ihrem Vorhaben zu unterstützen. Der Bund will insgesamt zehn Milliarden Euro einsetzen, die Länder, in welcher Form auch immer, zehn weitere Milliarden dazu geben. Es wäre furchtbar, wenn das Geld nicht bei den Richtigen ankäme und nicht die gewünschten Effekte hätte. Die SWK ist allerdings eine Kommission der Kultusministerkonferenz, sie stimmt dementsprechend auch ihr Programm mit der KMK ab. Gleichwohl könnten KMK und BMBF sich zusammentun und uns in die Diskussion um eine wissenschaftliche Begleitung beziehungsweise Evaluation einbinden. Ich kann mir vorstellen, dass die SWK dann eine Stellungnahme erarbeiten und darin ausbuchstabieren würde, wie eine wissenschaftliche Begleitung, eine Evaluation und ein Monitoring des Startchancen-Programms aussehen könnte. Um das mit Leben zu erfüllen, was das Eckpunktepapier als ambitioniertes Ziel ausgegeben hat.
Kostenfreien Newsletter abonnieren
In eigener Sache: Bitte unterstützen Sie meine Arbeit
Nutzerzahlen und Finanzierung: Wie steht es um den "Wiarda-Blog"?