On the Rule of Law in Old Poland ; O rządach prawa w dawnej Polsce

Abstract

The Polish Republic of Nobles was characterized by the fact that the activities of public authorities were based on statute law. This is a feature that distinguishes this country from the vast majority of European states in the early modern period where the principle of the sovereign power of the absolute monarch was dominant. In Poland, the highest authority in the state was the Sejm, in which the monarch was only one of the three estates in the Sejm, along with the Senate and the Chamber of Deputies. The General Sejm was formed in the second half of the 15th century, expanding its powers over the next two centuries. At the beginning of the 16th century, the view of the sovereignty of law in the state prevailed among the nobility, to which the monarch himself was also subordinated, according to the principle that in Polonia lex est rex. It can therefore be concluded that in Poland as early as in the 16th century there was a practical division of powers according to the principle that two centuries later would be formulated by Baron de Montesquieu, and which would underlie the constitutional systems of the bourgeois state. The second half of the 18th century brought a further change. It was during this period that the subordination of all activities of the state to the applicable law became even more clear. At that time, an essentially hierarchical structure of executive authorities was established with the king, the Guardians of the Law (Pol. Straż Praw) acting as the government, government commissions constituting central departmental institutions, and commissions of order, which were responsible for the performance of local government. All these collegiate bodies were established by legislation with appropriate Sejm constitutions. Their activity and structure were thus clearly defined by the provisions of law. They could function only within the framework of Sejm statutes and on the basis thereof. In most European countries, it was only the postulates of political liberalism in the 19th century that brought the possibility of extending legislative control over the government in the form of constitutional and parliamentary responsibility of ministers. In Poland, however, this principle was introduced by the Constitution of 3 May 1791. ; Rzeczpospolita szlachecka charakteryzowała się oparciem wszelkich działań władzy publicznej na prawie stanowionym. Jest to cecha wyróżniającą to państwo od zdecydowanej większości państw europejskich epoki wczesnonowożytnej, gdzie dominowała zasada suwerennej władzy absolutnego monarchy. W Polsce najwyższym organem władzy w państwie był sejm, w którym monarcha był tylko jednym z trzech stanów sejmujących, obok senatu i izby poselskiej. Sejm walny ukształtował się w drugiej połowie XV w., a jego kompetencje były rozszerzane przez dwa następne stulecia. Na początku XVI w. zwyciężył wśród szlachty pogląd o suwerenności prawa w państwie, któremu podporządkowany został także sam monarcha, zgodnie z zasadą głoszącą: in Polonia lex est rex. Można zatem stwierdzić, że w Polsce już w XVI w. doszło do praktycznego podziału władz według zasady, którą dwa wieki później sformułował baron de Montesquieu i która legła u podstaw ustrojów konstytucyjnych państwa burżuazyjnego. Dalszą zmianę przyniosła druga połowa XVIII w. W tym okresie jeszcze dobitniej daje się zauważyć podporządkowanie wszelkich działań państwa obowiązującemu prawu. Wytworzona została wówczas w zasadzie hierarchiczna struktura władz wykonawczych z królem, Strażą Praw pełniącą funkcję rządu, komisjami rządowymi stanowiącymi centralne instytucje resortowe oraz komisjami porządkowymi, na których spoczywała realizacja funkcji zarządu lokalnego. Wszystkie te organy kolegialne zostały powołane na drodze ustawodawczej odpowiednimi konstytucjami sejmowymi. Działalność i ich struktura określone zostały zatem w sposób wyraźny przepisami prawa. Mogły funkcjonować wyłącznie w ramach ustaw sejmowych oraz na ich podstawie. W większości państw europejskich dopiero postulaty liberalizmu politycznego w XIX w. przyniosły możliwość rozszerzenia kontroli rządu ze strony organu ustawodawczego w postaci odpowiedzialności konstytucyjnej i parlamentarnej ministrów. W Polsce natomiast wprowadziła tę zasadę już Konstytucja 3 maja 1791 r.